MATEMATİĞİ DÜNYAYA ÖĞRETEN MÜSLÜMAN: HAREZMİ
- UİB üye Ahsen-i Takvim
- 28 Ara 2020
- 6 dakikada okunur
Ayşe horozların sesini duyup gözleri açmıştı. Hemen terliklerini giyip koşa koşa mutfağı annesine yardıma gitti.
-"Günaydın anneciğim yardıma ihtiyacın var mı?"
- "Günaydın kızım yok, sen git abini uyandır. Olur mu ? "
- "Tamam anneciğim." Deyip koşarak abisini uyandırmaya gitti.
Güzelce kahvaltılarını yaptılar ve mutfağı toplayıp salona geçtiler. Ayşe annesinin telefonunu kurcalarken dikkatini bir şey çekti. Bu gece ay tutulması olacağını söylüyordu. Hemen abisinin yanına gitti.
- "Abi biliyor musun bu gece ay tutulması olacakmış izleyelim mi beraber?"
- "İzleyelim tabii ki. Hem bende çok merak ediyorum ay tutulmasını."
Ahmet ve Ayşe sohbet ederken arkadaşları Ömer ve Elif oyun oynamak için onları dışarı çağırdı. Ayşe annesinden izin almak için yanına gitti.
-"Anneciğim arkadaşlarımız çağırıyor dışarı çıkabilir miyiz? "
-" Tamam yavrum çıkabilirsiniz."
Ayşe ve Ahmet ayakkabılarını giyip çıktılar. Ayşe akşam ay tutulması olacağı için çok heyecanlıydı. Hemen arkadaşlarına da akşam ay tutulması olacağını söyledi. Elif heyecanlanıp :
- "Hocamız bir dersimizde ay tutulmasından bahsetmişti. Çok güzel bir şey olmalı, bizde izleyelim mi ?" Dedi abisi Ömer'e bakarak.
-" Olur Elif, bende merak ediyorum. Bir kitapta okumuştum. Ay, kendi yörüngesinde dolanırken, Dünya'nın gölgesine girermiş. Buna da Ay tutulması denirmiş."
-"Ay, Dünya'nın gölgesine girmesi ile Güneş'ten aldığı parlaklığı kaybedince görülürmüş diye okumuştum bende bir kitapta." Dedi Ahmet.
Ayşe ve Elif heyecanlı bir şekilde abilerin dinliyorlardı. Elif'in aklına bir şey gelmişti, heyecanlı bir şekilde.
- "Biliyor musunuz? Hocamız Harezmi adında bir bilim adamının Güneş ve ay tutulması hakkında araştırmalar yaptığını ve bu araştırmalar sonucunda bir çizelge yaptığını söylemişti."
Ahmet ve Ayşe birbirlerine bakıp gülümsediler. Bugün kime gideceklerini öğrenmişlerdi.
Arkadaşlarıyla vedalaşıp koşarak depoya indiler. Zaman makinesini çalıştırıp, Harezmi'nin gençlik zamanında yöneticisi olduğu Bağdat saray kütüphanesine gittiler.
Hint medeniyetlerine ait eserlerle çevrili olan kütüphaneyi görünce çok şaşırmışlardı. Ahmet ve Ayşe, bir şey demeden etrafa bakınıyordu şaşkın şaşkın. Arkalarından bir ses duydular.
-" Çocuklar sizde kimsiniz, ne işiniz var burda?"
Ahmet ve Ayşe korkuyla arkasına döndüler. Ayşe abisinin arkasına geçmiş karşıdaki adama bakıyordu.
-" Efendim ben Ahmet ." Kardeşinin önünden çekilip.
"-Bu da kardeşim Ayşe." Ayşe sevimli bir şekilde gülümseyip el salladı.
-" Biz bilim adamı Harezmi'yi ziyarete gelmiştik ." Dedi gülümseyerek.
-"Ooo çocuklar demek beni ziyarete geldiniz. Hoş geldiniz buyrun oturun." Dedi masanın önündeki taburelere oturdular çocuklar.
-" Söyleyin bakalım ne öğrenmek istersiniz benim hakkımda ? "
Ayşe heyecanlı bir şekilde.
-" Bütün hayatınızı merak ediyoruz biz. " Dedi gülümseyerek Harezmi de gülümseyerek.
-" Peki Ayşe hayatımı anlatayım size. Bu sırada kütüphaneyi gezmek ister misiniz?" Ayşe ve Ahmet birbirine bakıp aynı anda ;
-" Çok isteriz. "Dediler Harezmi ve çocuklar kütüphaneyi gezerken. Harezmi de hayatını anlatmaya başladı.
-" Çocuklar ben adım Ebû Ca'fer Muhammed bin Mûsâ el-Hârizmî, 780 yılında Özbekistan’ın Hive bölgesinde bulunan Harezm şehrinde doğdum.
Gençliğimde ilim öğrenmek için bilgi merkezi ve şehri olan Bağdat'ta geldim. Bağdat'ta kıymetli İslam Âlimlerinden ders aldım. Kendimi geliştirmek için her şeyi yaptım. Bağdat'ta bulunan Bilim Akademisi Dârülhikme'de görevlendirildim. Abbasi halifesi Mem’un bilimsel çalışmalarımı destekleyerek bana gördüğünüz Eski Hint eserleriyle dolu bu Bağdat Saray Kütüphanesinin sorumluluğunu verdi.
Ayşe ;
-" Gerçekten çok güzel bir kütüphane burası" Deyip kollarını açıp kendi etrafında bir tur döndü. Harezmi ve Ahmet birbirine bakıp güldüler. Ayşe de utanıp hemen ellerini önünde bağladı. Harezmi Ayşe'nin utandığını anlayıp tekrardan konuya girdi.
-" Halife Mem'un önemli çalışmalar gerçekleştirmem için önümü açtı. Sonra Kütüphanede yabancı eserlerin tercümesini yapmak amacıyla kurulan tercüme akademisi Beyt'ül Hikme'de görevlendirildim. Böylece inceleme ve araştırma yapmak için maddi ve manevi imkânlara kavuştum. Burada Matematik ve Astronomi ile araştırmalara başladım. Bütün ihtiyaçlarım Halife Mem'un karşıladı. Matematik alanındaki en meşhur çalışmam “0” rakamına açıklama getirip ondalık sayı sistemini geliştirmem ve logaritma kavramlarını oluşturmam oldu. "
Ayşe ve Ahmet pür dikkat Harezmi'yi dinliyor bir yandan da kütüphaneye hayran hayran bakıyorlardı. Ayşe'nin içi kıpır kıpırdı, kitaplara dokunuyor, eserlerin üstünden elini gezdiriyordu. Harezmi de yaptığı çalışmları çocukları sıkmadan anlatmaya devam ediyordu.
-"Arap sayıları olarak bilinen Hint numara sistemini tanıtıp, kesirler ve işlemler gibi birçok aritmetik metot geliştirdim. Birinci ve ikinci denklemler üzerinde çalışma yaparak çözümlemelerini yazdığım Hesab-ül Cebir vel-Mukabele eserinde açıkladım. Kitabım tarihte denklemler hakkında yazılan ilk kitap olarak kabul görülürken, bu eser sayesinde bana cebirin babası lakabını taktılar.
Astronomi ve coğrafya alanında az ama ses getiren çalışmalar yaptım. Saatler ve güneş saatleri üzerine kitaplar yazdım. 70 bilim insanıyla çalışarak 830 yılında bir dünya haritası çizdim. Yıldızlar ve gezegenlerin hareketlerini inceleyerek, güneş ve ay tutulması hakkında elde ettiğim bilgilerle tablo ve çizelgeler oluşturdum. Güneş ve ay tutulmasına dair incelemelerimi topladığım Zicü'l-harezmi adlı eserimde, astronomi için gereken trigonometri bilgi ve cetvellerini verdim."
Ayşe hemen Harezmi'ye bakıp
-" Bizim köyde bu akşam ay tutulması olacak görmek için sabırsızlanıyorum."
-" Size güneş ve ay tutulması hakkında çizdiğim çizelgeyi göstermemi ister misiniz?"
-" İsteriz tabi ki çok merak ediyoruz." Dedi Ayşe.
-" Beni takip edin o zaman."
Ayşe ve Ahmet Harezmi'yi takip ettiler. Harezmi bir dolaptan çizelgeyi çıkarıp masanın üstüne koydu.
-" Gördüğünüz gibi çocuklar bu Ay, kendi yörüngesinde dolanırken, kimi zaman Dünya'nın gölgesine girer. Buna da Ay tutulması denir." Dedi.
Çizelgeyi katlayıp yerine koydu. Tekrar çalışmalarını anlatmaya başladı.
-"830 yılında heyet başkanı olarak ilmi araştırmalar yapmak için Afganistan yoluyla Hindistan'a gittim. Halifenin isteğiyle Bağdat'taki Şamasiye ve Şam'daki Kasiyün rasathanelerinde rasat heyetiyle , yeryüzünün bir derecelik meridyen yayın uzunluğunu ölçmek için Sincar ovasına gönderildim.
Coğrafya alanında Batlamyus’un çalışmaları bana ilham kaynağı oldu, Batlamyus’un çizdiğim dünya haritası üzerindeki hataları giderdim. O sıra Batlamyus' un astronomik cetvellerini de düzelttim.
Güneş ve ay tutulmasına dair incelemelerimi topladığım Zicü'l-harezmi adlı eserimde, astronomi için gerekli trigonometri bilgi ve cetvellerini verdim.
Benim hayatım da bu şekilde çocuklar. Benim artık gitmem lazım sizde eve gidin aileniz merak etmesin sizi. "
Çocuklar oturdukları yerden kalkıp
-" Her şey için teşekkürler efendim, bize zaman ayırdığınız içinde çok sağ olun." Deyip Harezmi'ye el salladılar. El ele tutuşup depoya gittiler.
Mutfakta yemek hazırlanırken eve geldiklerinde hemen annelerine yemek hazırlamak için yardım ettiler. Sofrayı hep birlikte kurup oturdular. Ayşe bir yandan ağzına bir şeyler koyuyor, bir yandan da babasına akşam olacak ay tutulmasından bahsediyordu.
-" Biliyor musun baba ? Akşam ay tutulması olacak sende izlemek ister mısın?"
-" Olur Ayşe ailecek birlikte izleriz."
Ayşe ve Ahmet heyecanla ellerine birbirine vurup hızlı hızlı yemeklerini yemeğe devam ettiler. Sofrayı toplayıp hemen dama çıktılar. Ömer ve Elif de damlarına çıkmışlardı. Birbirlerine el sallayıp minderlerine oturdular. Anne ve babası da divanda çay içiyorlardı. Ay tutulmasını beklerken Ayşe .
-"Abi ben Harezmi'nin vefatını çok merak ediyorum. Bakalım mı ay tutulması olmadan?"
-" İyi düşündün kardeşim Annemin telefonundan bakalım." Ayşe koşarak annesinden telefonunu istedi. Abisine verdi, Ahmet'te internetten bakıp kardeşine okudu.
-" Harezmi 850 yılında Bağdat'ta 70 yaşında vefat etmiş Ayşe. Bir de 3 oğlu olmuş, onlarda da matematik ilmi üzerinde ciddi çalışmalarla tanınmışlar."
-" Abi eserlerine de bakar mısın ? Günümüze kadar gelen eserleri var mı?"
-" Bakıyorum.
Eserlerinden Bazıları şunlarmış :
🔹Kitâbu Sûreti'l-Arz: Bu kitabında yeryüzünün çapına ait yaptığı çalışmaları anlatmıştır Kitap için yaptığı incelemeler de ve kitabında Nil nehrinin kaynağını açıklamıştır.
🔹Zîcü'l-Harezmî: Bu eserinde ise güneş ve ay tutulmalarına dair incelemelerini paylaşmıştır.
🔹Kitabûl Tarih: Tarihi gelişmeleri bu eserinde anlatmıştır.
🔹Kitab surat al-arz: Coğrafi incelemeleri bu eserde toplanmıştır.
🔹Kitab'ul Ruhname: Astronomik incelemelerde bulunmuştur.
🔹Kitab fil-Hisab: Bu eserde Harezmi, bugün kullanılan sıfırlı Arap rakamlarını, ondalık sistemi izah ediyor. Eser Adelhard Bath tarafından Latinceye tercüme edilmiş ve yayınlanmıştır.
🔹Kitabu Cedavil-in-Nücûm ve Harekatiha: İki cilt halindeki bu eser astronomiye dair olup, yıldızlar, gezegenler ve bunların, hareket ve faaliyetlerini incelemektedir.
🔹Kitab-ul-Muhtasar fil-Hisab-il-Hindi: Günümüzde Arapça bir nüshası elde edilmiş olan bu eser, Harezmi'nin ikinci önemli eseridir. Hint matematiğine dair olan bu eserin, Cambridge Üniversitesi Kütüphanesinde Algorithmi'de Numero İndorum isimli Latince tercümesi mevcuttur. Bu tercüme, Adelhard tarafından 12. asırda Kurtuba'da bulunan bir nüshasından yapılmıştır.
🔹Kitab-ül-Muhtasar fi Hisab-il-Cebri vel-Mukabele: Harezmi'nin en önemli eseridir. Aslı İngiltere Oxford, Bodlyn Kütüphanesindedir. Bu eser cebir ilmine adını veren ve bu alanda yazılan ilk eserdir. Günümüzden on bir asır önce yazılan eserde cebir sistemlerine aid kaide ve teoremler ile yeni çözüm yolları anlatılmaktadır.
Eserde birinci ve ikinci derecede denklemlerin çözüm şekilleri, bilinmeyenleri, çeşitli cebir hesaplarını misallerle açıkladıktan sonra; nazari ve tatbiki hesaplama şekilleri, zamanın hükûmet işlerine ait hesapların yapılması, kanalların açılması, bina yapımı; esnaf, tüccar ve ölçme memurları için sayı işaretlerini, miras taksim memurları ve Müslümanlar için elzem olan Kur'an-ı Kerim'de bulunan mirasa ait hükümler ve feraiz bilgisi hesaplarını hem aritmetik hem de cebir yoluyla çözümleyerek misallerle gösterir.
Birçok eseri var kardeşim ama bunları bulabildim ben."
-" Tamam abi o zaman biz oyalanmayalım daha fazla. Ay tutulmasını kaçıracağız yoksa. Acaba ne zaman olacak ?"
-" Bilmiyorum ki kardeşim olur şimdi herhalde."
Ayşe kafasını sallayıp gökyüzüne baktı. Gözlerini kapatıp köyün mis gibi kokusunu içine çekti.
-" Ayşe gözlerini aç. Bakk, ay tutulması oluyor. Çok güzel görünüyor."
Ayşe hemen gözlerini açıp gökyüzüne baktı.
-" Gerçekten çok güzel abi." Deyip hep birlikte ay tutulmasını seyrettiler.
*
- KAYNAKÇA -
Commentaires